Mỗi ngày chúng tôi chỉ học một buổi, khi gần thi đại học nhà trường đề nghị dạy tăng tiết không thu tiền. Chúng tôi cơ bản chỉ học kiến thức trong sách giáo khoa, họa hoằn thầy giáo mới tìm được cuốn sách tham khảo cả lớp cùng đọc, chuyền thay nhau đến nhầu nát, sau đó cuốn sách tiếp tục được thầy “gia cố” để phục vụ học sinh lớp sau.

Ở nhà chúng tôi tự làm bài hoặc học nhóm để cùng thảo luận những bài tập khó, chứ không phải cứ khó là lên mạng tra cách giải như bây giờ. Ai tìm ra cách giải thường được “thưởng” một củ khoai ăn luôn tại bàn. Chỉ thế, nhưng nhiều người đậu đại học với số điểm cao, sau này đều thành đạt. Một môi trường giáo dục khó khăn nhưng “sạch” đúng nghĩa, có sự hỗ trợ đúng cách của gia đình.

Ngoài học chúng tôi đều có trách nhiệm với trường, nhưng không phải là cách nộp tiền xây dựng cơ sở vật chất như bây giờ. Đó chỉ là những buổi lao động tập thể học sinh cùng đào ao cá Bác Hồ, trồng rau, xây tường rào bị hỏng… Những buổi lao động đầy ắp tiếng cười, học sinh cả trường biết nhau. Buổi chiều chúng tôi đạp xe đến thăm nhà nhau có khi cách xa gần chục cây số. Nhà trường quản lý học sinh bằng hình thức tự quản là chính, không có đội cờ đỏ, ít áp dụng kỷ luật, nhưng nền nếp luôn được giữ nghiêm. Ai vi phạm người nhà phải lên gặp giáo viên chủ nhiệm để cam kết mới được vào lớp, bằng không phải đứng ở cửa, và đó là sự xấu hổ tột cùng. Trò giữ mình, thầy có thời gian chuyên tâm vào chuyên môn hơn.

Có một kỷ niệm đến giờ tôi còn nhớ, khi chuẩn bị thi đại học thầy giáo dạy môn Lịch sử đặt vấn đề đến nhà thầy học thêm không thu tiền. Biết thầy nghiện thuốc lá chúng tôi gom tiền mua bao thuốc Thu Bồn, là loại thuốc sang lúc đó để biếu thầy, nhưng thầy không hút. Chúng tôi cố để lại thì hôm sau thầy đưa cho chúng tôi số tiền bằng giá mua bao thuốc lá. Thầy không nhận quà, chỉ là nhờ chúng tôi mua thuốc. Chúng tôi nhìn thầy, một đứa chạy lại ôm thầy, những đứa khác cũng chạy đến nức nở. Khi tôi đang học đại học nghe tin thầy được chuyển công tác lên Sở Giáo dục Thanh Hóa, về thăm thầy tôi mua bao thuốc lá Lotus biếu thầy, nhưng vẫn phong cách ấy, thầy nhất mực từ chối bảo: “Thầy hút bao thuốc này là em mất mấy bữa cơm”. Đúng là để có bao thuốc ấy tôi phải cắt mấy phiếu ăn cơm nhà bếp. Tôi không nói, thầy cũng không nói thêm, nhưng đều biết chỉ một sự vụ lợi dù nhỏ thôi là tình cảm thầy trò sẽ không còn vẹn nguyên.

Sau khi ra trường, dù có vị trí xã hội hay không nhưng gần như không ai là không nhớ đến người thầy của mình, nhớ trường xưa, và đều thể hiện bằng những cách riêng, không ồn ào. Một thứ tình cảm rất tự nhiên, không giống những gì mà học sinh bây giờ đang trải qua. Đúng là điều gì chân thành thì có muốn chối bỏ cũng khó. Còn những thứ thiếu trong sáng, có cố ép đến mấy cũng chỉ là sự khiên cưỡng, như nước chảy qua lá, ướt rồi lại khô.

Đề cập điều này không có ý tôn vinh người thầy xưa, chê trách người thầy giáo hôm nay. Ngành Giáo dục và Đào tạo vẫn còn rất nhiều người thầy khả kính, đức độ và dám hy sinh. Nhưng môi trường giáo dục với căn bệnh thành tích, sự đảy đưa từ lối sống thực dụng xô tới, học sinh và gia đình tạo ra, đang khiến cho có những giáo viên không làm chủ được mình. Một nền giáo dục mà chúng ta đang thấy có rất nhiều cải cách, nhiều phong trào được phát động, nhưng thường đi vào ngỏ cụt, bị dư luận phản đối.

Một nền giáo dục hiệu quả và thuyết phục phải là giáo dục kết hợp hài hòa giữa ba thành tố: Gia đình, nhà trường và xã hội. Nhưng khi mà cuộc sống trở nên khá giả và có phần gấp gáp hơn, thì nhiều gia đình có điều kiện lại gần như phó thác con em mình cho nhà trường.

Vụ việc một nhóm học sinh Trường THPT Nguyễn Trãi, thành phố Thanh Hóa dùng tài khoản facebook xúc phạm nhân phẩm giáo viên, uy tín nhà trường mới đây được xem như giọt nước cuối cùng làm tràn chiếc ly đạo đức. Một sự thật đau lòng nhưng cũng khó để quy hết trách nhiệm cho những học sinh mới 15 tuổi. Đằng sau chúng còn có gia đình, còn xã hội, đáng nói hơn là nhà trường đã không nắm bắt kịp thời diễn biến đời sống học sinh để có những điều chỉnh phù hợp.