Từ đó cần nhận thức và nhận diện bản chất của báo chí phản biện xã hội là một thiết chế xã hội, là phương tiện và phương thức kết nối xã hội, can thiệp xã hội chứ không chỉ là công cụ hoạt động chính trị xã hội đơn thuần.

Báo chí - truyền thông đương đại là phương tiện và phương thức thông tin giao tiếp xã hội, liên kết sức mạnh trí tuệ và cảm xúc xã hội để soi rọi vào những vấn đề mà xã hội quan tâm. Đánh giá, phân tích, bổ sung và hoàn thiện nó, thừa nhận hay phản bác với những cơ sở lý lẽ xác đáng. Ở phương diện này báo chí nằm trong sức mạnh của cộng đồng được phát huy trong một thiết chế chính trị, mà ở đó Nhà nước là của dân, do dân và vì dân. Mặt khác cần xem báo chí là một thiết chế xã hội hoạt động trong sự tương tác với các thiết chế xã hội khác. Ở phương diện này, báo chí vừa bình đẳng, vừa bị chi phối bởi các thiết chế chính trị - xã hội cụ thể. Song ngoài tính lệ thuộc của thiết chế này vào các thiết chế khác, thì báo chí còn có tính đặc thù do chức năng báo chí và quy định của Luật Báo chí. Do đó mà báo chí có mối liên kết rộng rãi, có khả năng tạo ra nhiều mối quan hệ liên kết khác.

Báo chí phản biện xã hội có thế mạnh riêng, bởi: Một là báo chí công khai, kịp thời phát hiện những mặt tốt, những nhân tố tích cực, hợp lý cũng như những vấn đề bất công, yếu kém hoặc sai phạm trong quá trình xây dựng, thực thi chủ trương, chính sách, pháp luật; từ đó thực hiện chức năng phản biện xã hội của mình. Hai là thực hiện tự do ngôn luận báo chí do luật định. Báo chí đăng tải những thông tin, những ý kiến của công chúng về những vấn đề bức xúc liên quan đến lợi ích chính đáng của họ, từ đó thực hiện chức năng phản biện xã hội của mình về các vấn đề đang xảy ra. Tiếp cận cả hai vấn đề như đã nêu trên, báo chí thể hiện bản chất của mình là phương tiện và phương thức can thiệp xã hội. Đó là đặc thù riêng của báo chí và do vậy báo chí có thế mạnh trong phản biện xã hội.

2. Những đặc điểm cần được phát huy trong quá trình báo chí phản biện xã hội. Thực hiện chức năng giám sát xã hội nhằm kịp thời phát hiện những nhân tố tích cực cũng như những tiêu cực, sai phạm trong thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước trên cơ sở đảm bảo lợi ích chung, phù hợp với nguyện vọng của đông đảo Nhân dân… Báo chí thực hiện tốt các chức năng xã hội, các nguyên tắc hành nghề, thể hiện đầy đủ là phương tiện kết nối xã hội, khơi dậy và phát triển tài nguyên mềm, sức mạnh mềm quốc gia; là quá trình kết nối sức mạnh trí tuệ và cảm xúc của cộng đồng, nhất là với những người, những bộ phận trong quá trình thiết kế và xây dựng quyết sách, chính sách cũng như quy trình thực hiện chúng. Bởi thế phản biện xã hội là quá trình thực thi dân chủ, phát huy mọi tiềm ẩn và sức mạnh của Nhân dân vào sự nghiệp phát triển đất nước trong thể chế nhà nước xã hội chủ nghĩa. Đây là quá trình thể hiện và thực thi quyền tự do báo chí và tự do ngôn luận trên báo chí của công dân do pháp luật quy định và mang tính đặc trưng của báo chí Việt Nam. Quá trình phản biện xã hội qua báo chí truyền thông đảm bảo tính nhanh nhạy và kịp thời nhất, huy động nguồn lực trí tuệ và cảm xúc của Nhân dân rộng rãi nhất và tác động đến nhiều nhóm đối tượng, đảm bảo thường xuyên liên tục với các phương thức phương pháp đa dạng, nhiều chiều và sinh động. Trong môi trường truyền thông số và toàn cầu hóa có thể nói không có phương tiện và phương thức nào bảo đảm được các tính chất hữu hiệu như vậy. Do đó quan điểm, thái độ đối với phản biện xã hội của báo chí là một trong những chuẩn mực đánh giá mức độ dân chủ của thiết chế chính trị.