Bài 1: Nhiều cơ sở chế biến nông, lâm sản vi phạm cam kết bảo vệ môi trường

Có đầu tư hệ thống xử lý nước thải nhưng không vận hành thường xuyên dẫn đến

vi phạm Luật Bảo vệ môi trường ở HTX chế biến lâm sản Lang Chánh.

Trong ảnh: Hồ chứa nước thải của HTX.

Phát triển các cơ sở chế biến nông, lâm sản sẽ góp phần giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người dân. Tuy nhiên, không ít cơ sở này đang là “thủ phạm” gây ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến đời sống, sức khỏe của nhân dân và sự phát triển bền vững.

Điểm danh “thủ phạm”

Theo thống kê của ngành chức năng, toàn tỉnh hiện có khoảng trên 240 cơ sở chế biến nông, lâm sản. Bên cạnh những cơ sở thực hiện tốt các biện pháp xử lý chất thải, bảo vệ môi trường vẫn còn không ít cơ sở thiếu “mặn mà” với công tác này làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường sống. Đặc biệt, nhiều cơ sở sản xuất, kinh doanh nằm dọc hai bờ sông Mã, sông Chu, sông Âm... hoặc nằm xen kẽ trong khu dân cư nhưng chất thải chưa được thu gom xử lý hoặc xử lý chưa triệt để gây sức ép đối với nguồn tiếp nhận, làm giảm đa dạng sinh học và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người dân. Một ví dụ vừa mới xảy ra gần đây nhất là tình trạng nước thải của HTX chế biến lâm sản Lang Chánh thuộc cụm công nghiệp Bãi Bùi, xã Quang Hiến (Lang Chánh) làm cá tự nhiên trên sông Âm, đoạn qua xã Giao An (Lang Chánh) chết hàng loạt với số lượng lớn. Ngoài ra, hơn 140 con vịt của một hộ gia đình nuôi thả trên đoạn sông này cũng bị chết. Theo tìm hiểu, HTX chế biến lâm sản Lang Chánh chuyên sản xuất giấy vàng mã và bột giấy được thành lập và đi vào hoạt động từ năm 2010. Trong quá trình hoạt động, HTX này đã đầu tư hệ thống xử lý nước thải, tuy nhiên không thực hiện vận hành thường xuyên dẫn đến các chỉ tiêu như TTS, COD... trong nước thải của HTX vượt nhiều lần quy chuẩn cho phép. Kết quả kiểm tra, phân tích mẫu nước thải tại thời điểm cá chết bất thường cho thấy, chỉ tiêu COD vượt 1,66 lần; chỉ tiêu độ màu vượt 1,74 lần; mẫu nước sông Âm có chỉ tiêu TSS vượt 1,09 - 1,36 lần; chỉ tiêu COD vượt 1,6-2,66 lần; chỉ tiêu CH4+ vượt 1,86 - 2,23 lần. Đáng nói là, năm 2014, HTX này đã từng bị xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường với số tiền 47,5 triệu đồng.

Hay như nhà máy sản xuất tre đũa, giấy vàng mã thuộc Công ty TNHH Sản xuất và Thương mại vận tải Tuấn Vinh đóng trên địa bàn xã Lâm Xa (Bá Thước), dù đã bị xử phạt hành chính theo Quyết định số 433/QĐ-UBND ngày 3-2-2016 của Chủ tịch UBND tỉnh với hành vi xả nước thải vượt quy chuẩn kỹ thuật về chất thải từ 10 lần trở lên, thế nhưng sau nhiều tháng kể từ ngày quyết định xử phạt được ban hành, nhà máy vẫn không khắc phục hậu quả vi phạm mà tiếp tục có hình vi xả nước thải không qua xử lý xuống sông Mã với chỉ tiêu TSS vượt quá giới hạn cho phép 1,04 lần, chỉ tiêu sunfua vượt quá giới hạn cho phép 7,04 lần, chỉ tiêu coliforms vượt quá giới hạn cho phép 4.600 lần.

Thêm một ví dụ điển hình là trường hợp gây ô nhiễm môi trường của Công ty CP Mía đường Hòa Bình và Công ty TNHH một thành viên Tân Hiếu Hưng chuyên sản xuất tinh bột sắn hồi tháng 5 vừa qua. Mặc dù không đứng chân trên địa bàn tỉnh, song việc xả nước thải không qua xử lý của 2 đơn vị này đã làm ô nhiễm môi trường nước và ảnh hưởng đến hệ sinh thái sông Bưởi, huyện Thạch Thành khiến các loài tôm, cá tự nhiên, đặc biệt là cá nuôi lồng bè của người dân bị chết hàng loạt. Có thể thấy, việc cố tình xả thải gây ô nhiễm môi trường của các cơ sở, doanh nghiệp trên đã và đang “đầu độc” nguồn nước khiến môi trường tự nhiên suy giảm, đời sống, sinh hoạt của người dân bị ảnh hưởng.

Hình phạt đã đủ sức răn đe?

Trong lĩnh vực chế biến nông, lâm sản đòi hỏi phải có hệ thống và các biện pháp xử lý chất thải sau sản xuất một cách nghiêm ngặt. Chính vì vậy, chính quyền các địa phương cũng như ngành chức năng luôn đặt yêu cầu các dự án được phê duyệt, các cơ sở sản xuất, kinh doanh phải đảm bảo cơ sở pháp lý, có cam kết bảo vệ môi trường trước khi đi vào hoạt động. Thế nhưng, kết quả không được như mong muốn, nhiều cơ sở sau khi đi vào hoạt động, nước thải trong quá trình sản xuất, chế biến không được thu gom triệt để, để rò rỉ và thải trực tiếp ra môi trường xung quanh... Trước thực trạng trên, ngành chức năng của tỉnh đã vào cuộc tích cực và xử lý nghiêm các doanh nghiệp cố tình gây ô nhiễm môi trường. Hầu như năm nào, ngành chức năng của tỉnh cũng đều ban hành quyết định, văn bản xử phạt các cơ sở, doanh nghiệp vi phạm Luật Bảo vệ môi trường. Trong mỗi quyết định xử phạt đều buộc các công ty, doanh nghiệp phải thực hiện các biện pháp khắc phục, đồng thời lắp đặt thiết bị đo lưu lượng và quan trắc tự động kiểm tra những thông số ô nhiễm đặc trưng đối với nước thải. Song, nhiều doanh nghiệp vẫn “phớt lờ” và cố tình xả thải chưa qua xử lý ra môi trường hoặc có xây dựng hệ thống nước thải thì chỉ nhằm “đối phó” với đoàn kiểm tra của các cơ quan chức năng. Vậy hình phạt đối với các công ty, doanh nghiệp sai phạm đã đủ sức răn đe hay công tác quản lý còn lỏng lẻo?.

Năm 2015, Sở Tài nguyên và Môi trường đã kiểm tra, xử lý vi phạm hành chính 16 đơn vị vi phạm Luật Bảo vệ môi trường với số tiền gần 200 triệu đồng. Mức phạt này không thấm tháp gì so với sự “hưởng lợi” của việc không đầu tư hệ thống xử lý nước thải, vì thế nhiều công ty, doanh nghiệp đã tìm cách “luồn lách” kéo dài thời gian thực hiện các biện pháp khắc phục ô nhiễm. Mới đây, Sở Tài nguyên và Môi trường đã đi kiểm tra việc chấp hành Luật Bảo vệ môi trường tại 9 đơn vị, gồm: Công ty CP Giấy Lam Sơn (Nông Cống), Nhà máy sản xuất giấy vàng mã thuộc Công ty TNHH Duyệt Cường đóng trên địa bàn xã Xuân Phú (Quan Hóa), Công ty TNHH Chế biến nông, lâm sản xuất khẩu Như Xuân... Kết quả, cả 9 đơn vị chưa hoàn thiện hồ sơ, thủ tục về môi trường; có 2/9 doanh nghiệp chưa đầu tư đầy đủ các công trình thu gom, xử lý môi trường theo nội dung báo cáo đánh giá tác động môi trường, gồm: Nhà máy Chế biến tinh bột sắn Bá Thước thuộc Công ty CP Xuất nhập khẩu rau quả Thanh Hóa và Nhà máy sản xuất tre đũa, giấy vàng mã thuộc Công ty TNHH Sản xuất và Thương mại vận tải Tuấn Vinh (Bá Thước); 8/9 doanh nghiệp thực hiện việc thu gom, lưu giữ và xử lý chất thải sản xuất chưa bảo đảm theo quy định...

Với những cơ sở sản xuất cố tình “quên” xử lý chất thải như trong thời gian qua, thì vấn đề bảo vệ môi trường ở địa phương sẽ đi về đâu và cuộc sống người dân sẽ ra sao trước những thách thức từ ô nhiễm môi trường sống?. Thêm một lần nữa cần sự vào cuộc quyết liệt từ phía chính quyền địa phương và ngành chức năng để phát triển thực sự gắn với bảo vệ môi trường.

Bài 3: Bảo vệ môi trường trong chăn nuôi - chính quyền buông lỏng, chủ cơ sở xem nhẹ

Hệ thống che chắn nhà thông khí trang trại chăn nuôi lợn của gia đình ông Nguyễn Văn Sinh,

thôn Minh Hùng, xã Minh Lộc (Hậu Lộc) bị hư hỏng nhiều, không phát huy tác dụng.

Những năm gần đây, từ các cơ chế, chính sách hỗ trợ của tỉnh, của địa phương về phát triển kinh tế nói chung, chăn nuôi trang trại nói riêng đã có nhiều doanh nghiệp và hộ gia đình đầu tư xây dựng trang trại chăn nuôi quy mô theo hướng công nghiệp. Bên cạnh việc mang lại hiệu quả kinh tế thì cũng đặt ra nhiều vấn đề cần quan tâm, nhất là tình trạng ô nhiễm môi trường (ÔNMT) trong chăn nuôi.

Theo phản ánh của người dân thôn Liên Phô, xã Thọ Nguyên (Thọ Xuân) về việc một số trang trại chăn nuôi lợn của xã Xuân Thành xả nước thải ra mương  thoát nước, gây ÔNMT, ảnh hưởng đến cuộc sống của hàng chục hộ dân sống trong vùng, ngày 29-8 vừa qua, chúng tôi về tận nơi để tìm hiểu  sự việc. Tại đây, mặc dù vài ngày trước đó có mưa lớn, nhưng dòng nước vẫn đen ngòm, kèm theo đó là mùi tanh, hôi bốc lên nồng nặc. Bác Trịnh Quang Chánh, thôn Liên Phô cho biết: Nhà tôi cách mương thoát nước trên 10 m, cách trang trại chăn nuôi khoảng 30 m. Trong khoảng 10 năm trở lại đây, gần như ngày nào cũng vậy, cứ vào thời điểm từ 8-9h và 14-15h khi các trang trại làm vệ sinh chuồng trại thì gia đình phải đóng cửa bởi nước thải chảy ra mương, gió đẩy mùi hôi thối bay thẳng vào trong nhà. Không chịu nổi, gia đình tôi phải xây thêm một phòng quay hướng khác để tiện cho việc ăn ở, sinh hoạt. Nguồn nước thải bị ô nhiễm lâu năm đã thẩm thấu, ngấm cả vào giếng nước, do vậy gia đình phải mua máy lọc nước để dùng, ao thả cá dù đã được kè xung quanh 2 lớp nhưng vẫn bị ô nhiễm, năm nào cá cũng bị chết. Còn bà Trần Thị Hoa, trưởng thôn cho biết: Trong thôn có gần 30 hộ bị ảnh hưởng nặng bởi nước thải và mùi hôi thối do một số trang trại chăn nuôi lợn của xã Xuân Thành gây ra. Tình trạng này đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của các hộ sống gần mương thoát nước và các trang trại, do vậy các hộ dân sống xung quanh đây đều phải mua máy lọc nước để sử dụng. Cùng với sinh hoạt bị đảo lộn, việc sản xuất của bà con trong thôn cũng bị ảnh hưởng không nhỏ do có một số diện tích trồng lúa gần mương thoát nước phát triển quá nhanh nên thường bị gãy đổ sớm, ảnh hưởng đến năng suất.

Làm việc với chúng tôi, ông Lê Năng Lịch, Chủ tịch UBND xã Thọ Nguyên cho rằng, việc một số hộ dân của thôn Liên Phô bị ảnh hưởng do chăn nuôi trang trại của xã Xuân Thành gây ra là có và xã cũng báo cáo với các phòng, ban chức năng của huyện và làm việc với xã Xuân Thành tìm giải pháp khắc phục nhưng do kinh phí khó khăn nên chưa thể giải quyết được.

Còn tại huyện Nga Sơn, đã nhiều năm nay, người dân thôn Cần Thanh, xã Nga Hải phải sống trong tình trạng môi trường bị ô nhiễm nghiêm trọng do hai trang trại nuôi lợn công nghiệp với quy mô mỗi lứa khoảng 500 lợn của bà Nguyễn Thị Thơ và ông Nguyễn Văn Hiếu, làm chủ. Tại đây, hàng ngày các trang trại đã dùng quạt công nghiệp thông gió làm mát trang trại, nhưng cũng vì thế mà mùi hôi thối thổi vào khu dân cư; cùng với đó là hệ thống ao lắng nhỏ, không đạt tiêu chuẩn, không có bạt che... Trước tình trạng ÔNMT tại đây, cuối tháng 10-2015, UBND huyện Nga Sơn đã thanh tra, kết luận: Hai trang trại chưa có giấy phép khai thác nước ngầm và giấy phép xả nước thải vào nguồn nước, chưa có hồ sơ xác nhận việc hoàn thành các công trình xử lý môi trường theo nội dung đề án và cam kết đã được phê duyệt... Và gần đây nhất, cuối tháng 7- 2016, đoàn kiểm tra của UBND huyện tiếp tục làm việc với hai trang trại trên. Kết quả cho thấy một số nội dung theo yêu cầu của lần kiểm tra trước vẫn chưa được khắc phục, tình trạng ÔNMT tiếp tục ảnh hưởng đến cuộc sống người dân xung quanh.

Ngoài ra, mới đây bà con thôn 9, xã Hoa Lộc và thôn 4, xã Phú Lộc (Hậu Lộc) phản ánh hoạt động của một số trang trại chăn nuôi lợn công nghiệp tại xã Minh Lộc ảnh hưởng đến đời sống cũng như sinh hoạt của người dân trong vùng. Trước phản ánh của người dân, trong 2 ngày 22 và 23-8, đoàn kiểm tra liên ngành của huyện Hậu Lộc đã tiến hành thanh tra đột xuất về công tác bảo vệ môi trường (BVMT) và việc thực hiện cam kết BVMT tại 12 trang trại trên địa bàn xã Minh Lộc. Kết quả thanh tra cho thấy do tình trạng quá tải của chất thải tại các bể bioga, bể điều áp, bể chứa, ao sinh học, cùng với sự xuống cấp của các trang trại nhưng không được các chủ trang trại tu sửa, khắc phục, dẫn đến phát tán mùi hôi ra môi trường, gây bức xúc cho dân cư trong vùng.

Thực tế cho thấy, hiện nay chăn nuôi lợn ở hầu hết các địa phương trong tỉnh thường mang hình thức tự phát, quy mô nhỏ lẻ (trừ một số trang trại được đầu tư xây dựng quy mô), số còn lại nằm gần các khu dân cư, quỹ đất nhỏ, hẹp không đủ diện tích xây dựng các công trình xử lý chất thải theo quy trình, không đảm bảo khoảng cách các khu dân cư... Vì thế mức độ ÔNMT do chăn nuôi gây ra đang trở nên báo động. Mặc dù phần lớn các trang trại chăn nuôi đã xây dựng công trình xử lý nước thải như bể biogas, bể lắng, ao sinh học... nhưng trong thực tế hệ thống xử lý nước thải của nhiều trang trại không đạt chuẩn. Đây chính là nguồn gây ÔNMT chính ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của các hộ dân sống gần đó. Qua kết quả kiểm tra, giám sát môi trường hằng năm của Sở Tài nguyên và Môi trường tại một số trang trại chăn nuôi lợn trên địa bàn các huyện cho thấy, hầu hết các chỉ tiêu phân tích chất lượng nước thải như TSS, COD, BOD, NH4+, Tổng N, Tổng P và Coliform đều vượt quy chuẩn kỹ thuật.

Tăng cường kiểm tra, giám sát hệ thống xử lý chất thải

Theo số liệu của Sở Tài nguyên và Môi trường năm 2016, trên địa bàn toàn tỉnh hiện có trên 770 trang trại tập trung; 6.470 gia trại chăn nuôi gia súc, gia cầm. Hoạt động chăn nuôi của các trang trại, gia trại đã và đang tạo nguồn thu nhập chính cho nhiều hộ nông dân, góp phần xóa đói, giảm nghèo. Tuy nhiên, cùng với sự gia tăng đàn vật nuôi thì tình trạng ÔNMT do chất thải chăn nuôi cũng đang gia tăng, đặc biệt là việc chấp hành các quy định của pháp luật về BVMT không được thực hiện nghiêm túc. Trong tổng số các trang trại trên hiện mới có 7,1% số cơ sở có hồ sơ, thủ tục về môi trường; 11,86% số cơ sở có hầm biogas để xử lý nước thải chăn nuôi; các cơ sở còn lại chưa có biện pháp xử lý hoặc biện pháp xử lý chưa đầy đủ.

Trước thực trạng trên, những năm qua, thực hiện sự chỉ đạo của UBND tỉnh, các ngành chức năng của tỉnh và địa phương đã thường xuyên đẩy mạnh công tác tuyên truyền về thực hiện công tác BVMT trong các tầng lớp nhân dân; việc chấp hành quy định của pháp luật về BVMT, cam kết BVMT của các trang trại chăn nuôi, nhất là đối với các trang trại chăn nuôi công nghiệp... Đồng thời thường xuyên thành lập các đoàn liên ngành kiểm tra, giám sát việc chấp hành pháp luật về BVMT tại các trang trại để kịp thời phát hiện, chấn chỉnh, xử lý nghiêm đối với các trang trại gây ÔNMT. Tuy nhiên, trong thực tế, vấn đề phát hiện, xử lý các chủ trang trại gây ÔNMT của các ngành chức năng và chính quyền cơ sở vẫn còn rất khiêm tốn, có nơi còn có biểu hiện buông lỏng, chủ yếu khi nào người dân bức xúc, phản ánh hoặc các cơ quan báo chí phát hiện đăng tải thì mới vào cuộc; nhiều chủ trang trại vẫn còn xem nhẹ công tác BVMT trong chăn nuôi... do đó tình trạng gây ÔNMT của nhiều trang trại vẫn tiếp tục diễn ra. Chẳng hạn như tại huyện Hậu Lộc, theo ông Đồng Minh Quang, trưởng phòng tài nguyên và môi trường huyện thì qua kiểm tra 12 trang trại tại xã Minh Lộc vừa qua cho thấy tất cả các trang trại trên đều chưa có báo cáo giám sát môi trường định kỳ 6 tháng đầu năm 2016 theo quy định; chưa có giấy phép khai thác nước ngầm và giấy phép xả nước thải vào nguồn nước theo quy định; các chủ trang trại chưa kê khai, nộp phí BVMT đối với nước thải công nghiệp. Cùng với các vi phạm trên, huyện chỉ đạo xã Minh Lộc phối hợp với Công ty CP Việt Nam - Chi nhánh Hải Dương tạm dừng việc đưa lợn vào nuôi thả tại 12 trang trại sau lứa xuất chuồng trong tháng 9-2016 để thực hiện việc cải tạo, nạo vét... các hạng mục công trình.

Từ chỉ đạo của huyện Hậu Lộc cho thấy chính quyền địa phương (cấp huyện) cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát việc xử lý, khắc phục triệt để sự cố ÔNMT đối với các trang trại chăn nuôi gây ÔNMT; đồng thời có hình thức xử lý nghiêm đối với các chủ trang trại cố tình vi phạm Luật BVMT và các kết luận sau thanh tra, kiểm tra của các cơ quan chức năng; thường xuyên giám sát quy trình chăn nuôi, nhất là việc xuất, nhập và công suất nuôi, bảo đảm đủ các điều kiện chăn nuôi quy mô đã được phê duyệt.

Bài 4: Ô nhiễm môi trường làng nghề: Biết rồi, khổ lắm ...

Ô nhiễm môi trường làng nghề là bài toán nan giải? Trong ảnh: Làng nghề chế tác

đá (làng Mai) xã Vĩnh Minh, huyện Vĩnh Lộc.

Những hệ lụy từ sự phát triển làng nghề, trong đó nghiêm trọng hơn cả là vấn nạn ô nhiễm môi trường, đang như sợi dây vô hình trói chặt và kìm hãm sự phát triển của không ít làng nghề hiện nay...

“Mặt tối” làng nghề

Giữa thời mở cửa, khi “bánh xe kinh tế” lăn đến đâu là từng mảng lũy tre làng bị xé toang đến đấy, thì các làng nghề truyền thống cũng đứng trước nguy cơ tồn, vong. Không ít nghề đã dần mai một và biến mất, không ít làng nghề khủng hoảng hoặc sống lay lắt. Thế nhưng, cũng có không ít làng nghề đã bắt vào nhịp kinh tế mới mà tồn tại và phát triển đến ngày nay. Nhờ vào nghề, nhiều tên làng càng nức tiếng xa gần và sự sung túc cũng theo nghề mà về với người dân. Thế nhưng, phía sau cái phần tươi sáng ấy, “mặt tối” làng nghề, mà bức thiết, nóng bỏng và cấp bách hơn cả là vấn nạn ô nhiễm môi trường, đang khiến nhiều người không thể nhìn nó như một hiện tượng “đương nhiên phải thế” của làng nghề.

Con đường nối ngã 3 Nhồi (phường An Hoạch) đến địa phận xã Đông Hưng (TP Thanh Hóa) dài chừng 1 km, nhưng chật vật mãi chúng tôi mới di chuyển qua. Nắng nóng hun đốt khiến không khí đã hanh khô càng thêm khó chịu. Lẫn trong cái nắng nóng là bầu không khí vẩn đục của bụi đường, bụi đá và khói đen xì, đặc quánh mùi xăng dầu từ những chiếc xe trọng tải lớn không ngừng qua lại, cày nát nhiều khúc đường; cùng tiếng chát chúa, đinh tai của máy xẻ găm vào đá từ hàng chục xưởng sản xuất bám sát hai bên đường. Bối cảnh chẳng lấy gì làm vui tai, vui mắt ấy khiến người qua lại không khỏi có cảm giác vừa trải qua “cung đường cực hình”. Song, đó cũng chỉ là đôi nét dễ thấy nhất về hiện trạng môi trường của một trong những làng nghề đá mỹ nghệ nức tiếng xứ Thanh.

Xuôi về phía nam thành phố chừng vài cây số là làng nghề sản xuất, chế tác đá xã Quảng Thắng. Đi một vòng quanh làng, qua những khúc đường nhỏ hẹp, nham nhở đá dăm trộn lẫn với nước đọng, bụi đá, bùn đất và chạy dọc hai bên là những xưởng sản xuất đá khá yên ắng. Không khí làng nghề gợi lên cảm giác thiếu sinh khí bởi sự nhếch nhác, tạm bợ. Chưa hết, làng nghề này còn vướng phải không ít “vết đen” do tình trạng xả thải nước chưa qua xử lý ra môi trường, khiến nhiều hộ dân bức xúc đâm đơn kiện lên chính quyền.

Trò chuyện với người dân xung quanh khu vực làng nghề, chúng tôi thấy rõ sự cam chịu của họ. Sống trong tâm điểm của tiếng ồn và bụi bặm, cuộc sống bức bối, ngột ngạt, kêu ca lắm cũng chẳng thay đổi được gì, vậy nên họ đành “sống chung với lũ”.  Rồi cả những người thợ quanh năm lao động bằng đôi tay trần trụi, đôi mắt không được che chắn kỹ và đôi tai, lá phổi hẳn phải có sức chống chịu phi thường với bụi đá và tiếng máy. Cũng khó tránh khi mà nghề đã tồn tại cả trăm năm, nhưng dường như họ vẫn không thể vượt ra ngoài tư duy tạm bợ, có gì làm nấy, đến đâu hay đến đấy? Bởi vậy mà, những hệ lụy từ sự phát triển làng nghề, trong đó nghiêm trọng hơn cả là vấn nạn ô nhiễm môi trường, cứ như sợi dây vô hình trói chặt và kìm hãm sự phát triển của không ít làng nghề hiện nay.

Con số nhức nhối

Theo số liệu thống kê từ Chi cục Phát triển nông thôn, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) toàn tỉnh hiện có 155 làng nghề hoạt động sản xuất, kinh doanh mang tính tập trung, thu hút 74.870 lao động thường xuyên và không thường xuyên. Bức tranh tổng thể môi trường làng nghề - như đánh giá của Sở Tài nguyên và Môi trường (TN&MT) – thật không lấy gì làm sáng sủa. Bởi, hầu hết các làng nghề chưa có hệ thống xử lý nước thải tập trung, nước thải chưa được thu gom xử lý hoặc chưa được xử lý mà thải trực tiếp ra môi trường. Trong khi đó, nước thải từ nhiều làng nghề thường có nồng độ ô nhiễm rất cao, khiến cho nước mặt, nước ngầm bị ô nhiễm nghiêm trọng. Theo số liệu quan trắc của Trung tâm Quan trắc và bảo vệ môi trường (Sở TN&MT) về chất lượng môi trường nước ngầm tại một số địa điểm trên địa bàn tỉnh (từ 2011-2016), trong đó có làng nghề đá Yên Lâm (Yên Định), làng nghề đá Đông Hưng (TP Thanh Hóa), làng nghề tơ tằm Thiệu Đô (Thiệu Hóa), cho thấy: hàm lượng NH4+ tại phần lớn các điểm quan trắc đều vượt giới hạn cho phép (GHCP) từ 1,182 – 6,636 lần (riêng làng nghề tơ tằm Thiệu Đô năm 2016 vượt GHCP đến 6,636 lần); hàm lượng Coliform tại các vị trí quan trắc đều có thời điểm vượt GHCP từ 1,33-110 lần (riêng làng nghề tơ tằm Thiệu Đô năm 2013 vượt GHCP 110 lần)...

Bên cạnh đó, tỷ lệ các cơ sở hoạt động trong làng nghề xây dựng hệ thống xử lý khí thải là rất thấp, lại vận hành chưa hiệu quả, đã khiến cho môi trường không khí tại một số khu vực dân cư gần làng nghề có dấu hiệu ô nhiễm về các chỉ tiêu bụi, NO2... Ngoài ra, chất thải rắn phát sinh từ quá trình sản xuất cũng chưa được xử lý hoặc xử lý không triệt để; tỷ lệ thu gom, xử lý mới chỉ đạt khoảng 60% (trong đó, khoảng 30% đưa đến nơi quy định của địa phương và 10% thải ra môi trường). Trong “danh sách đen” ô nhiễm môi trường làng nghề, những cái tên đầu bảng phải kể đến là nghề khai thác, sản xuất, chế tác đá (thuộc các xã: Đông Tân, Đông Vinh, phường Quảng Thắng (TP Thanh Hóa); xã Yên Lâm (Yên Định); xã Hà Phong (Hà Trung); nghề chế biến nông, lâm, thủy, hải sản, cơ khí, ươm tơ, thổ cẩm, mây tre đan... nằm rải rác khắp các huyện, thị trong tỉnh.

Còn nhiều lỗ hổng?

Câu hỏi đặt ra là, tại sao thực trạng ô nhiễm môi trường làng nghề đã âm ỉ từ lâu và ngày càng bức xúc, song đến nay vẫn chưa được và chưa thể kiểm soát? Trên thực tế, quản lý Nhà nước về làng nghề hiện có sự tham gia của từ 4 – 6 sở, ban, ngành, gồm: NN&PTNT, Công Thương, TN&MT, Khoa học và Công nghệ, Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Ban Dân tộc. Đó là chưa kể hệ thống chính quyền từ huyện, thị xã, thành phố đến tận xã, thôn, xóm. Rõ ràng là, mỗi làng nghề được đặt dưới sự quản lý của cả một hệ thống dọc ngang, trên dưới chằng chịt, với nhiều cấp, nhiều ngành, ấy thế nhưng tình trạng ô nhiễm vẫn lọt mọi khâu quản lý. Vậy lỗ hổng này là do đâu?

Theo đánh giá của SởTN&MT thì cho đến nay, vẫn chưa có văn bản quy phạm pháp luật nào quy định riêng về bảo vệ môi trường làng nghề, căn cứ theo đặc thù của mỗi loại hình sản xuất. Việc áp dụng các quy định chung cho các loại hình sản xuất vào làng nghề thường không phù hợp hoặc khó áp dụng. Cũng theo quy định, vấn đề môi trường tại các làng nghề, trách nhiệm chủ yếu thuộc về UBND các cấp. Tuy nhiên, hầu hết các văn bản mới dừng lại ở UBND cấp tỉnh. Trong khi đó, công tác thanh, kiểm tra việc thi hành pháp luật bảo vệ môi trường tại các làng nghề chưa thường xuyên, triệt để; đa số người dân làm nghề còn mù mờ về luật; công nghệ sản xuất lạc hậu, quy mô sản xuất nhỏ, thủ công, thiếu vốn, thiếu mặt bằng, lại nằm xen trong khu dân cư... cũng là những nguy cơ lớn gây ô nhiễm môi trường làng nghề.

Còn theo đại diện Chi cục Phát triển nông thôn, Sở NN&PTNT, thì ô nhiễm môi trường làng nghề là hệ lụy của việc sản xuất tự phát, tràn lan,  chưa có sự quản lý, quy hoạch và định hướng phát triển phù hợp. Bên cạnh đó, vấn đề ô nhiễm môi trường làng nghề được nói nhiều, song đến nay vẫn chưa có các số liệu điều tra toàn diện, đánh giá chính xác mức độ ô nhiễm, làm căn cứ để xây dựng kế hoạch, giải pháp, lộ trình xử lý và bảo vệ môi trường làng nghề. Qua trao đổi với đại diện đơn vị, chúng tôi được biết thêm một chuyện khá thú vị. Đó là, mặc dù đã có 90/155 làng nghề được Chủ tịch UBND tỉnh quyết định cấp Giấy công nhận làng nghề, làng nghề truyền thống và nghề truyền thống, nhưng hầu hết các làng đều “treo” và “nợ” tiêu chí môi trường. Điều này được lý giải là do Bộ NN&PTNT chưa quy định rõ môi trường như một “tiêu chí cần” trong Thông tư 116/2006/TT-BNN, để làm căn cứ xét công nhận!

 Lỗ hổng quản lý, lỗ hổng nhận thức và lỗ hổng pháp luật là ba trong số nhiều lỗ hổng đang tạo ra “hành lang thông thoáng” cho vấn nạn ô nhiễm môi trường làng nghề nghiễm nhiên tồn tại và chưa thể xử lý triệt để.

Bài cuối: “Báo động đỏ” từ các bãi rác thải