Cách mạng công nghiệp 4.0 xuất phát từ khái niệm "Industrie 4.0" trong một báo cáo của chính phủ Đức năm 2013. Những yếu tố căn bản trong cách mạng công nghiệp 4.0 bao gồm: Trí tuệ nhân tạo - Artificial Intelligence (AI), Internet kết nối vạn vật - Internet of Things (IoT) và dữ liệu lớn (Big Data). Đối với báo chí, cách mạng công nghiệp 4.0 đã có những tác động nhất định, trong đó rõ nét nhất là việc ứng dụng các thành tựu khoa học kỹ thuật trên môi trường Internet, sử dụng các thiết bị di động thông minh, sự xuất hiện của báo chí sử dụng công nghệ đa nền tảng, đa loại hình để phục vụ nhu cầu ngày càng cao của mọi đối tượng bạn đọc trong kỷ nguyên truyền thông số; bên cạnh đó là những yêu cầu ngày càng cao về mặt kỹ năng của đội ngũ những người làm báo. Trong điều kiện cách mạng công nghiệp 4.0 đang lan tỏa tới mọi "ngõ ngách" của đời sống như hiện nay, việc hình thành một thế hệ công chúng mới đã đặt ra những đòi hỏi đối với các cơ quan báo chí trong việc tự thay đổi và thích nghi. Mối quan hệ giữa các cơ quan báo chí - các sản phẩm báo chí - công chúng truyền thông ngày càng trở nên chặt chẽ hơn, trở thành yếu tố sống còn đối với bất kỳ cơ quan báo chí truyền thông nào. Tuy nhiên, đây cũng được xem là "mấu chốt" sâu xa tác động đến cá nhân mỗi nhà báo và cơ quan báo chí theo các chiều hướng khác nhau, bao gồm cả tích cực và tiêu cực, trong đó đạo đức người làm báo luôn giữ vai trò quyết định.
Trong thời đại công nghiệp 4.0, hầu hết các cơ quan báo chí ở Việt Nam đã thay đổi để thích nghi. Bên cạnh các sản phẩm báo chí truyền thống như báo in, các chương trình phát thanh thì báo điện tử, các chương trình truyền hình cho thấy sự đổi mới rõ nét nhất, đó là các chương trình tương tác thực tế theo thời gian thực, các sản phẩm truyền thông đa phương tiện, sự kết hợp giữa báo chí với các mạng xã hội, sự ra đời của tòa soạn hội tụ, tòa soạn thông minh ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong xử lý thông tin... Tất cả những thay đổi đó đặt ra yêu cầu rất lớn về chất lượng nhân lực, hay nói cách khác là kỹ năng của đội ngũ những người làm báo trong giai đoạn hiện nay.
Trí tuệ nhân tạo có thể được ứng dụng vào một khâu nào đó trong quy trình sản xuất các sản phẩm báo chí truyền thông, nhưng dù có thông minh đến đâu thì trí tuệ nhân tạo cũng không thể hiểu hết được những ẩn ý sâu xa sau mỗi con chữ của nhà báo. Nói như vậy để thấy, trong bất cứ điều kiện, giai đoạn nào, vai trò của cá nhân mỗi nhà báo trong quy trình sản xuất các sản phẩm báo chí là không thể thay thế được. Dưới tác động của cách mạng công nghiệp 4.0, những thách thức đặt ra đối với đạo đức nghề nghiệp của mỗi nhà báo, mỗi cơ quan báo chí càng trở nên rõ nét hơn, đó là sức ép về mặt thời gian trong cuộc đua giữa các cơ quan báo chí trong việc sản xuất các sản phẩm phục vụ nhu cầu công chúng; quá trình sáng tạo các tác phẩm báo chí của cá nhân nhà báo; sự tương tác với bạn đọc thông qua mạng xã hội... Chúng ta có thể dễ dàng nhận thấy với sự phát triển của công nghệ, cuộc đua về mặt thời gian trong việc đưa tin, bài được tính bằng phút, trước áp lực như vậy, nếu không hội tụ đầy đủ kỹ năng, không được trang bị nền tảng kiến thức sâu rộng, bản lĩnh chính trị vững vàng thì rất dễ sa vào việc chạy theo số lượng, không kịp tìm hiểu rõ bản chất sự việc, hiện tượng. Quá trình sáng tạo tác phẩm báo chí hiện nay cũng ít nhiều chịu sự chi phối và tác động của công nghệ khi có không ít người cầm bút sử dụng nền tảng công nghệ để thu thập tư liệu, tìm kiếm nguồn tin, đặc biệt là từ các mạng xã hội mà thiếu đi sự kiểm chứng cần thiết, dẫn đến nhiều bài viết thiếu sự thật khách quan, sai lệch bản chất sự việc. Bên cạnh đó, nhiều nhà báo đã sử dụng mạng xã hội như một kênh quảng bá hữu hiệu các tác phẩm của mình, nhưng thiếu đi sự tinh tế khi đăng các dòng trạng thái giật gân, câu khách, những bình luận ẩn chứa mục đích cá nhân, thiếu tính định hướng và giáo dục công chúng. Một điều quan trọng khác không chỉ riêng đối với đạo đức nghề báo đó là việc rèn luyện, trau dồi kiến thức và học tập suốt đời. Trong bối cảnh hiện nay, nếu xem nhẹ yếu tố này thì các nhà báo rất khó đứng vững trước sự tác động ngày một lớn của công nghệ, của truyền thông mạng xã hội và những "rung lắc" về mặt đạo đức nghề nghiệp.
Nhìn một cách toàn cục, cách mạng công nghiệp 4.0 đang đem lại cho báo chí những lợi thế không nhỏ, chưa bao giờ thông tin trên các loại hình báo chí đa dạng và sôi động như hiện nay. Tuy nhiên, yêu cầu đặt ra đối với mỗi nhà báo trong giai đoạn bùng nổ thông tin và công nghệ như hiện nay chính là nền tảng kiến thức và đạo đức nghề nghiệp, thái độ và trách nhiệm của mỗi nhà báo đối với sự thật. Hãy biết tranh thủ và ứng dụng công nghệ trong tác nghiệp, đừng quá lệ thuộc vào công nghệ mà quên đi những giá trị nền tảng của nghề báo là tôn trọng sự thật, là đạo đức nghề nghiệp của mỗi người làm báo.
Tuấn Linh
